General Information

Content

Rừng ngập mặn là một hệ sinh thái độc đáo nhưng những nghiên cứu về chúng còn rất ít. Trong khi đó một phần lớn diện tích bờ biển nhiệt đới và cận nhiệt đới tại Châu Phi rừng ngập mặn chiếm ưu thế vượt trội. Theo con số ước tính có khoảng 16 triệu ha rừng ngập mặn trên toàn cầu, đây là một nguồn tài nguyên có nhiều giá trị.

Sự phân phối các rừng ngập mặn đa phần tương ứng với rừng mưa nhiệt đới, tuy nhiên một phần nào đó mở rộng đến phía bắc và phía nam xích đạo, thỉnh thoảng vượt ngoài vùng nhiệt đới. Trong vài thập niên trước, những vùng có rừng ngập mặn che phủ đã sụt giảm mạnh do những hành vi của con người, như thu hoạch quá mức, phân dòng nước ngọt cũng như nhiều hành động khác

Theo địa lý sinh học có hai khu vực trồng rừng ngập mặn riêng biệt trên thế giới: Tại Tây Phi, Vùng biển Caribee và Châu Mỹ; thứ hai là bờ biển Châu Phi, Madagascar và khu vực Ấn Độ Thái Bình Dương. Trái ngược với địa điểm đầu tiên - vùng Atlantic - chỉ chứa mười loài cây, Ấn Độ Thái Bình Dương số lượng các loài cây trong rừng phong phú hơn nhiều (hơn 40 loài cây).

Các khu rừng ngập mặn được coi là lá phổi không thể thiếu đảm bảo cho hệ sinh thái ven biển phát triển lành mạnh. Các cánh rừng này chứa đựng chủ yếu là lá rơi và cành cây cung cấp dinh dưỡng cho môi trường biển, và hỗ trợ các loài thủy sinh lượng thực phẩm phong phú thông qua các mảnh vụn hoặc gián tiếp thông qua các sinh vật phù du và dây chuyền cung cấp thức ăn bằng tảo.

Một nhân tố cơ bản của môi trường tự nhiên ảnh hưởng đến rừng ngập mặn trong thời gian dài chính là mực nước biển và sự biến động trong các đại dương. Những nhân tố khác có sự tác động ngắn hơn là nhiệt độ không khí, độ mặn của nước biển, dòng chảy đại dương, bão tố, độ dốc bờ biển và nền đất. Phần lớn rừng ngập mặn phát triển trên nền đất ẩm ướt, bùn lầy nhưng chúng cũng phát triển được trên cát, than bùn và đá san hô.

Nếu thuỷ triều thuận lợi, rừng ngập mặn có thể phát triển mạnh mẽ sâu trong đất liền, phía trên những cửa sông ven bờ biển. Đặc biệt tại vùng Tây Phi, chúng thậm chí có thể phát triển rất sâu phía trong nội địa. Sông Gambia, hệ thống sông Sine - Saloum ở Senegal, sông Casamance, những nhánh sông của Ghinê - Bissau, sông Niger và các sông Camơrun phần lớn trên bờ được che phủ bằng rừng đước, có nơi kéo dài hơn 100 km từ bờ biển phía ngoài.

Trong một số trường hợp khác - khi một số lượng lớn nước ngọt đều đổ vào đại dương, toàn bộ các đảo cách bờ hàng chục km không trông thấy gì ngoài rừng ngập mặn, tương tự như phần lớn các quần đảo tại Guinea-Bissau. Một số bán đáo bên ngoài Bijagos, như Ilha de Orango - cách bờ biển khoảng 100 km là nguồn cung cấp nước ngọt. Nhưng trong vùng nước nông ngoài Guinea-Bissau, độ mặn đủ thấp cho các cây trong hệ thống rừng ngập mặn lọc muối khỏi nước biển để pha trộn với nước ngọt và nước sông.

Những sự điều chỉnh mang tính cách mạng nhằm biến đổi môi trường bờ biển đã tạo ra những đặc trưng sinh học nổi bật trong cộng đồng rừng ngập mặn. Một số loài cây nhất định loại trừ muối ra khỏi hệ sinh thái của mình, một số lại thải muối được tiếp nhận thông qua lá, rễ hoặc nhánh cây. Hệ thống rễ cây rừng ngập mặn có khả năng loại bỏ muối hiệu quả đến mức có thể lọc muối ra khỏi nước ngọt dành cho người du hành đang khát, ngay cả khi bản thân chúng đang phát triển trong vùng đất đầy muối.

Rừng ngập mặn là một tài nguyên

Hầu như người ta đều cho rằng rừng ngập mặn như một “bãi lầy độc hại” chứa đầy những dịch bệnh, và thường bị loại bỏ trong chương trình bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Nhưng giờ khi chúng ta đã hiểu về chúng rõ hơn, thì rừng ngập mặn chính là nguồn tài nguyên ven biển thật sự quý giá và hữu ích.

Các loại cây trong hệ thống rừng ngập mặn có thể lớn nhanh trong những điều kiện đặc biệt - mà không một loài cây nào khác có thể phát triển được - và giống như trong rừng nhiệt đới, chúng cho rất nhiều lá và chất hữu cơ. Thay vì ngấm vào đất, lá cây rụng xuống nước, mục nát thối rữa trở thành thức ăn cho các vi trùng và sinh vật phù du. Đây là một nguồn thức ăn rất hiệu quả cho cá những khu vực gần rừng đước, là một nguồn lợi quan trọng cho ngư trường.

Rừng ngập mặn đã được chứng minh sẽ là một nguồn thực phẩm và nguyên liệu quan trọng cho người dân sống ven biển. Cua, con trai, con hàu cá và nguồn thức ăn thường xuyên được tuyển chọn tại đây. Thậm chí quả của một số loại cây trong hệ thống rừng này đôi khi cũng trở thành một món ăn hấp dẫn.

Thêm vào đó ngay bản thân cây cũng có ích, gỗ các loại cây trong rừng thường xuyên đuợc dùng làm củi đun và sử dụng trong xây dựng. Vỏ cây có chứa chất Tanin, được sử dụng trong thủ công và trong dược phẩm. Nếu được bảo vệ và quản lý thích hợp, hệ sinh thái rừng ngập mặn có thể cung cấp sản phẩm gỗ trong công trình xây dựng, than đá trong sản xuất năng lượng, thực phẩm chăn nuôi, thực phẩm được tiêu thụ tại địa phương..... Thực ra, liên quan đến nguồn tài nguyên tự nhiên giàu có này, một nhà phân tích lợi ích người Fiji phân tích sự chuyển đổi những khu rừng ngập mặn thành vùng đất nông nghiệp đã kết luận rằng kế hoạch này sẽ không làm tăng lợi nhuận thu được từ rừng theo từng quý. Phần lớn những sự chuyển đổi này sẽ làm giảm đi thu nhập từ chúng một cách đáng kể.

Một lợi ích vì môi trường rất quan trọng có được từ rừng ngập mặn là chúng mở rộng diện tích đất và giữ đất không bị cuốn đi. Bùn và trầm tích đều bị cuốn trôi ra sông. Khi có một đầm lầy các loại cây trong hệ sinh thái rừng ngập mặn tại cửa sông, nước tràn qua rừng và những trầm tích "định cư" phía dưới cây sẽ được rễ cây giữ lại. Khi nước cạn đi, các loại cây trong hệ sinh thái rừng ngập mặn vẫn có thể phát triển mạnh mẽ.

Theo cách này, rừng ngập mặn phát triển chậm ra ngoài, rời khỏi đất liền cằn cối. Ngay cả những nơi không chứa đựng đủ trầm tích từ các con sông để tạo thêm diện tích đất, rừng bảo vệ dải đất ven bờ khỏi bị cuốn trôi trong các đợt bão. Rễ và thân cây chặn sức mạnh của nước, lá và nhánh cây làm giảm đi những ảnh hưởng của gió và mưa. Có nhiều ví dụ minh họa tại các hòn đảo do rừng ngập mặn tạo nên nhưng chúng nhanh chóng biến mất khi rừng không còn nữa.

Ngay cả trong đô thị, rừng ngập mặn có thể chiếm vai trò quan trọng khi chất thải thành phố làm ô nhiễm vùng nước ven biển. Khi dòng nước này chảy vào đầm lầy chứa cây rừng ngập mặn, thông thường chúng sẽ được các loài thực vật và động vật trong đầm lầy hấp thụ và sử dụng. Đầm lầy sẽ lọc nước, tận dụng các chất bổ và hấp thụ các chất độc, tạo ra làn nước trong xanh và lành mạnh. Chừng nào các đô thị không “đẻ” ra quá nhiều chất thải cho rừng, và chất thải không chứa quá nhiều chất độc từ ngành công nghiệp, thì rừng ngập mặn chính là một hệ thống xử lý chất thải hiệu quả, rẻ tiền hơn nhiều so với bất cứ nhà máy xử lý chất thải nào. Tuy nhiên rừng ngập mặn lại rất nhạy cảm đối với sự ô nhiễm, đặc biệt là ô nhiễm dầu. Ô nhiễm dầu quá mức sẽ giết chết rừng.

Hơn nữa, rừng ngập mặn còn có giá trị rất lớn trong du lịch. Senegal đặc biệt đánh giá rất cao tài nguyên này. Hai công viên quốc gia quan trọng dựa trên loại tài nguyên này - Điển hình như Công viên Quốc gia Du Delta Du Saloum và Công viên Quốc gia De la Basse Casamance. Công viên Casamance nằm tại trung tâm du lịch Cap Skirring có trên 200 loài chim biển, một nơi nghỉ dưỡng tuyệt vời để chụp ảnh và những cuộc du ngoạn chiêm ngưỡng bầy chim biển

Tại các quốc gia Tây Phi nơi rất sư tử và voi, thì rừng ngập mặn thực sự là một nguồn tài nguyên quan trọng đảm bảo thành công trong ngành du lịch sinh thái. Ngay cả tại các quốc gia mang nặng tính "truyền thống" như Kenya và Tanzania, ngành công nghiệp du lịch ven biển chiếm vai trò quan trọng rất lớn, các công viên quốc gia ven bờ biển phát triển du lịch dựa trên tài nguyên rừng ngập mặn hoặc tài nguyên rặng san hô.

Một vài quốc gia Châu Phi khác đang bắt đầu khai thác ngành du lịch trong các cánh rừng ngập mặn như Guinea-Bissau - quốc gia có vị trí địa lý phần lớn do rừng ngập mặn thống trị - hy vọng bờ biển tuyệt đẹp của mình sẽ được bổ sung vào danh sách Di sản Thế giới của UNESCO, và có cơ hội tiếp thị mình như một địa điểm du lịch hấp dẫn. Sierra Leone và Liberia cũng hy vọng làm hồi sinh ngành công nghiệp du lịch, chủ yếu tập trung vào vẻ đẹp của những bờ biển và những khu rừng ngập mặn. Gabon năm ngoái đã bảo vệ được đáng kể diện tích rừng ngập mặn độc đáo và xúc tiến dự án trở thành một quốc gia có nền công nghiệp du lịch sinh thái chủ yếu tại Châu Phi.

Nguyễn Quang Huy dịch (Theo Afrol News, www.thiennhien.net)