General Information

Content

1. Mở đầu

Suy giảm nguồn lợi ven bờ do sự khai thác quá mức sinh trưởng và quá mức bổ sung ở Việt Nam đã được công bố bởi nhiều tác giả trong nước, đặc biệt là khoảng năm 2000 trở lại đây, khi mà đội tàu đánh bắt xa bờ đã được khuyến khích phát triển về số lượng. Sự suy giảm năng suất khai thác chung và sự giảm sút trữ lượng của các đối tượng hải sản có giá trị kinh tế cao, sự gia tăng của nguồn lợi của nhóm cá kém giá trị kinh tế như nhóm cá tạp (cá phân) ít giá trị thương phẩm (UNEP/GEF/SCS 2004; Đặng Văn Thi, Nguyễn Bá Thông và ctv. 2005). Đồng thời, suy giảm nguồn lợi hải sản đã xuất hiện ở hầu hết các ngư trường vùng đặc quyền kinh tế biển nước ta (Nguyễn Long 2001; Phạm Thược 2001; UNEP/GEF/SCS 2004; Đặng Văn Thi, Nguyễn Bá Thông và ctv. 2005). Mặc dù vậy, khu vực dốc thềm lục địa Việt Nam vẫn chưa được nghiên cứu nhiều, đặc biệt là nguồn lợi hải sản tầng đáy và gần đáy. Trên thế giới, khá nhiều nước có nghề cá biển sâu như: ấn độ, Nhật Bản, Canada, New Zealand… Tuy nhiên, khu vực dốc thềm thường có khá nhiều loài cá đặc hữu cho vùng biển sâu và thường có tốc độ sinh trưởng chậm, sức sinh sản kém, tuổi tối đa khá lớn và nói chung là phục hồi quần đàn chậm.

Đứng trước thực trạng hoạt động khai thác kém hiệu quả của đội tàu xa bờ, khai thác quá mức vùng ven bờ, trong khi nguồn lợi vùng dốc thềm còn ít được biết đến, việc điều tra nghiên cứu nguồn lợi hải sản khu vực này nhằm cung cấp những thông tin về nguồn lợi hải sản hết sức có ý nghĩa cho hướng đi mới là phát triển nghề cá vùng dốc thềm lục địa. Tất nhiên, để có nghề cá vùng dốc thềm lục địa được bền vững thì cơ sở khoa học về nguồn lợi, kỹ thuật khai thác, kỹ thuật bảo quản, chế biến, tổ chức sản xuất… cần được nghiên cứu thật kỹ và phải đảm bảo độ tin cậy cao.

Trong khuôn khổ nội dung của đề tài “Đánh giá nguồn lợi cá rạn san hô ở một số vùng dự kiến thiết lập khu bảo tồn biển và một số loài hải sản có giá trị cao ở dốc thềm lục địa Việt Nam, đề xuất các giải pháp sử dụng bền vững nguồn lợi”, tàu M.V.SEAFDEC 2 đã tham gia 02 chuyến hợp tác nghiên cứu hải dương học và nguồn lợi hải sản vùng dốc thềm lục địa Việt Nam năm 2005, 2006. Bài viết này đưa ra một số kết quả chính của 02 chuyến điều tra, nghiên cứu đánh giá nguồn lợi hải sản vùng dốc thềm lục địa Việt Nam của tàu nghiên cứu M.V.SEAFDEC 2.

2. Tài liệu và phương pháp

2.1. Thời gian và khu vực nghiên cứu

Hai chuyến hợp tác nghiên cứu của tàu nghiên cứu biển M.V.SEAFDEC 2 được thực hiện ở vùng dốc thềm lục địa Việt Nam bao gồm: chuyến thứ nhất (5/2005) và chuyến thứ hai (10/2006). Khu vực nghiên cứu bao gồm 20 trạm thu mẫu trải dọc vùng dốc thềm lục địa Việt Nam (Hình 1). Các trạm nghiên cứu được bố trí nằm trong vùng dốc thềm lục địa, với độ sâu từ 100 đến 200 m. Trong điều kiện thực tế hiện nay, khả năng thu thập mẫu nguồn lợi ở vùng nước có độ sâu lớn hơn là rất khó khăn, nhiều rủi ro cho sự an toàn ngư cụ, phương tiện và con người trên tàu trong quá trình thu mẫu.

Hình 1. Hệ thống trạm thực hiện thu thập số liệu hải dương học và sinh học nguồn lợi vùng dốc thềm lục địa Việt Nam, năm 2005, 2006

2.2. Tàu và ngư cụ sử dụng

2.2.1. Tàu nghiên cứu

Tàu M.V SEAFDEC 2 là tàu chuyên dùng cho nghiên cứu biển thuộc Trung tâm Phát triển Nghề cá Đông Nam á (SEAFDEC), mang quốc tịch Thái Lan. Tàu M.V SEAFDEC2 dài 33,2 m, rộng 7,2 m, công suất máy chính 736 kW (khoảng 1.000 CV) với tốc độ tối đa khoảng 12 hải lý/giờ. Các thiết bị nghiên cứu (thiết bị chính) được trang bị trên tàu M.V SEAFDEC 2 gồm có: (1) Hệ thống máy dò thủy âm, (2) ngư cụ (lưới rê trôi, lưới kéo, câu vàng, câu mực tự động và lồng bẫy) và (3) hệ thống thiết bị nghiên cứu hải dương học (CTD, TSG, PRR và ống Vandorn,…).

2.2.2. Ngư cụ sử dụng

Ngư cụ sử dụng cho chuyến điều tra thứ nhất bao gồm: câu vàng đáy thẳng đứng (BVL), lồng bẫy cua ghẹ hình mái vòm, lồng cá chình. Chuyến thứ hai được thực hiện với các ngư cụ: câu vàng đáy thẳng đứng, lồng cua ghẹ.

Câu vàng thẳng đứng tầng đáy (BVL): dây câu chính của BVL gồm có nhiều dây câu nhánh (hay thẻo câu). Khoảng cách giữa hai dây câu nhánh cạnh nhau là 25 m. Trên mỗi dây câu nhánh có tám dây câu phụ dài 0,6 m và được gắn lưỡi câu. Khoảng cách giữa hai dây câu phụ gần nhau là 1,5 m (Hình 3)

Hình 2. Tàu nghiên cứu M.V.SEAFDEC2 được sử dụng thực hiện điều tra nghiên cứu 02 chuyến tại vùng dốc thềm lục địa Việt Nam, giai đoạn 2005 - 2006

Hình 3. Sơ đồ mô tả và thông số kỹ thuật của câu vàng đáy thẳng đứng (BVL), tàu M.V.SEAFDEC 2

Lồng cua ghẹ dạng mái vòm: Lồng có khung sắt, bao quanh là lưới (PE 200D/4x3, mắt lưới 2a = 23 mm). Lồng có hai cửa thông nhau dạng hình nón cụt (đường kính miệng trong: 110 mm; đường kính miệng ngoài: 180 mm). Trong lồng có 4 túi lưới mắt vuông đựng mồi (2a = 12 mm), thông tin chi tiết về thông số kỹ thuật của ngư cụ này được thể hiện ở hình 4.

Mồi được sử dụng cho câu vàng và lồng bẫy cua ghẹ trong hai chuyến khảo sát này là mực ống (Loligo spp), cá bạc má (Rastrelliger kanagurta) và cá nục (Decapterus spp).

2.3. Thu thập số liệu

Thông thường, thời gian ngâm của mỗi mẻ câu khoảng 5 giờ, thời gian ngâm lồng là 10 – 12 giờ. Thời gian thực hiện thu mẫu câu vàng đáy, lồng bẫy trong hai chuyến điều tra nghiên cứu do tàu M.V.SEAFDEC2 thực hiện đều là ban ngày. Sản lượng khai thác của mỗi mẻ câu, lồng được phân loại theo nhóm thương phẩm. Số lượng và khối lượng tương ứng của mỗi loài được ghi lại ở từng mẻ lưới. Những loài hải sản có giá trị kinh tế được đo chiều dài hàng loạt, phân tích mổ sinh học.

Hình 4. Thông số kỹ thuật cơ bản của lồng cua ghẹ hình mái vòm, tàu M.V.SEAFDEC 2,tháng 5 năm 2005

2.4. Xử lý số liệu

• Năng suất khai thác (CPUE) lồng ghẹ Năng suất khai thác của lồng được tính bằng sản lượng khai thác của mẻ trên 100 lồng và trong 10 giờ ngâm. Do vậy, công thức chuẩn hoá năng suất khai thác của các loại ngư cụ như sau:

Trong đó:

CPUEi là năng suất khai thác của mẻ thứ i (kg/100lưỡi/10giờ)
Catchi là sản lượng khai thác của trạm thứ i (kg)
Ni là số lượng lồng an toàn ở trạm thứ i (chiếc)
Ti là thời gian ngâm lồng ở trạm thứ i (giờ)
Năng suất khai thác trung bình chung của ngư cụ ước tính trong toàn chuyến điều tra được tính như sau:

Trong đó:

CPUE là năng suất trung bình chung của cả chuyến của ngư cụ nghiên cứu (kg/100lồng/10giờ)
N là số mẻ lưới an toàn, bao gồm cả các mẻ có sản lượng bằng không
n là số mẻ lưới có sản lượng khác không

• Năng suất khai thác (CPUE) câu đáy thẳng đứng Về nguyên tắc ước tính năng suất đánh bắt trung bình của câu vàng đáy thẳng đứng cũng tương tự như ước tính năng suất khai thác của lồng, chỉ khác là năng suất đánh bắt của nghề câu vàng đáy được cũng được chuẩn hoá và được tính theo đơn vị là sản lượng khai thác được trên 100 lưỡi câu trong 5 giờ ngâm câu. Cụ thể, năng suất khai thác của câu vàng đáy và câu đáy thẳng đứng được tính như sau:

Trong đó:

CPUEi là năng suất khai thác của mẻ câu thứ i (kg/100lưỡi/5giờ)
Catchi là sản lượng khai thác của mẻ câu thứ i (kg)
Ni là số lượng lưỡi câu an toàn ở mẻ câu thứ i (lưỡi)
Ti là thời gian ngâm câu ở mẻ câu thứ i (giờ)

• Thống kê mô tả, phân tích phương sai

Thống kê mô tả thông thường được dùng để tính toán các ước tính giá trị trung bình, lớn nhất, nhỏ nhất, khoảng dao động... Phân tích phương sai một nhân tố để kiếm chứng sự sai khác về năng suất khai thác giữa các chuyến, ngư cụ được sử dụng các phần mềm thống kê như SYSTAT 11, STATISTICA 6.0.

• Phân bố không gian

Phần mềm Mapinfor 7.0 được dùng để phân tích phân bố không gian của chỉ số nguồn lợi hải sản ở vùng biển nghiên cứu. Phân bố không gian nguồn lợi thông qua các chỉ số phong phú tương đối được trình dày dưới dạng các bản đồ phân bố mật độ.

3. Kết quả nghiên cứu

3.1. Thành phần loài

Số lượng họ hải sản bắt gặp được bằng câu vàng đáy thẳng đứng ở hai chuyến điều tra tương tự như nhau 19 – 20. Tuy nhiên, số lượng loài khác nhau khá nhiều, chuyến thứ nhất bắt gặp được 27 loài, trong khi đó chuyến thứ hai là 42 loài, sự sai khác này khả năng nhiều là do tính mùa vụ ảnh hưởng đến hệ số khai thác của ngư cụ, cũng có thể sai khác do kỹ thuật khai thác. Tổng hai chuyến điều tra của tàu M.V.SEAFDEC 2, riêng câu vàng đáy thẳng đứng đã bắt gặp được 26 họ, 56 loài hải sản ở dốc thềm lục địa Việt Nam. Đáng chú ý, số lượng loài hải sản bắt gặp bằng lồng ghẹ dạng mái vòm khá đa dạng, riêng một chuyến điều tra ngư cụ này đã đánh bắt được 50 loài thuộc 41 họ hải sản. Do ngư cụ này không được SEAFDEC sử dụng trong chuyến điều tra thứ hai nên số liệu chỉ thu được từ chuyến điều tra năm 2005.

Bảng 1. Số lượng họ, loài hải sản bắt gặp bằng lồng bẫy cua ghẹ và câu vàng đáy thẳng đứng trong 02 chuyến điều tra ở vùng dốc thềm lục địa Việt Nam, tàu M.V.SEAFDEC 2

Na: Số liệu không có do không được thực hiện thu mẫu

3.2. Thành phần sản lượng

3.2.1. Câu đáy thẳng đứng